Birleşmiş Milletler insan hakları denetim usulleri iki farklı grup olarak değerlendirilir. İlk grupta yer alan usullerin hukuki dayanağı Birleşmiş Milletler Şartı olduğundan, bunlar “Şarta dayalı denetim usulleri” olarak anılır. İkinci grupta yer alan usullerin dayanağı ise, o usulü kuran bir Birleşmiş Milletler insan hakları antlaşmalarıdır. Bunlar "Antlaşmaya dayalı denetim usulleri" olarak anılır.

Şarta Dayalı Denetim Usulleri

Birleşmiş Milletler Şartı’nın 1. maddesinin 3. paragrafına göre, Birleşmiş Milletler’in dört ana amacından biri “insan haklarına ve temel özgürlüklerine saygıyı geliştirmek ve teşvik etmek”tir. Bundan hareketle, Birleşmiş Milletler’in 1945 yılında kurulmasının hemen ardından insan hakları standartlarının geliştirilmesi yönünde çalışmalar başlatılmıştır. Bu çalışmaların ilk ürünün 10 Aralık 1948’de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda kabul edilen Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi’dir. Bildirge’nin bağlayıcı nitelikte olmaması nedeniyle çalışmalar 1948 yılından sonra da devam etmiş, ancak büyük ölçüde Soğuk Savaş’ın etkisiyle, bu çabalardan sonuç almak on yılları bulmuştur. Öte yandan, Birleşmiş Milletler çatısı altında kabul edilmiş olsa dahi, bir insan hakları sözleşmesi ancak ona taraf olan devletler bakımından bağlayıcıdır. Bu nedenlerle, herhangi bir insan hakları sözleşmesine dayalı olmayan, doğrudan Birleşmiş Milletler Şartı’nın yukarıda değinilen 1. maddesindeki amacı gerçekleştirmeye yönelik denetim usulleri kurulmuştur.    

Birleşmiş Milletler Şartı’na dayalı denetim usulleri uzun yıllar boyunca Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu  bünyesinde faaliyet göstermiştir. Ancak Komisyon’a ilişkin eleştirilerin artması nedeniyle,  Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 60/251 sayılı kararıyla  2006 yılında kurulan İnsan Hakları Konseyi Komisyon’un yerini almıştır. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nca seçilen Birleşmiş Milletler Üyesi 47 Devlet’in temsil edildiği Konsey, her yıl on haftalık bir süreyle Cenevre’de toplanarak kendisine verilen görevleri yerine getirir. Konsey üyesi Devletler üç yıl için seçilirler ve ardıl dönemlerde Konsey üyesi olamazlar.

Şarta dayalı denetim usulleri şunlardır:

• İnsan Hakları Konseyi Şikâyet Usulü

​Bir şikâyetin İnsan Hakları Konseyi tarafından incelenebilmesi için, söz konusu şikâyetin, sistematik nitelik taşıyan ağır insan hakları ihlallerine ilişkin olması gerekmektedir. Başka bir ifade ile buradaki şikâyet usulü, tekil insan hakları ihlallerine ilişkin bir bireysel başvuru değildir. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• İnsan Hakları Konseyi’nin Özel Usulleri

 “Özel Usuller”, belirli bir ülke veya insan hakları sorunu hakkında çalışmalar yapmak üzere İnsan Hakları Konseyi tarafından atanan ve gönüllülük temelinde çalışan özel raportörler, bağımsız uzmanlar ya da çalışma gruplarından oluşan mekanizmaları ifade eder. Haziran 2015 itibariyle, 14 ülkeye ve 41 insan hakları sorununa ilişkin özel usul bulunmaktadır. Özel Usuller kapsamında görev yapan kişiler insan hakları alanında uzman olan, bağımsız kişilerdir. Görev süreleri altı yıl ile sınırlıdır. Her bir Özel Usulün görev ve yetkileri birbirinden farklılaşabilmekte ise de, genel olarak şu usuller ile faaliyet gösterirler: 

• Rapor

Özel Usuller kapsamında görev yapan özel raportörler, bağımsız uzmanlar ve çalışma grupları “ülke ziyaretleri” düzenler ve bu ziyaretler sonucunda, kendi görev alanları içindeki insan hak ve özgürlüklerine ilişkin konularda tespit ve tavsiyelerini içeren bir rapor hazırlarlar. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• ​Şikâyet

​Özel Usuller gerçekleşmiş, devam etmekte olan veya gerçekleşme riski yüksek insan hakları ihlallerinin kendilerine bir şikâyet başvurusu ile iletilmesi üzerine, doğrudan ilgili Hükümet ile temasa geçerek, müdahalede bulunabilirler. Bu müdahale Hükümete gönderilen bir mektup ile geçekleşir. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• Evrensel Periyodik Gözden Geçirme

Birleşmiş Milletler üyesi her Devletin aynı ölçütlerle değerlendirildiği bir denetim usulü olan Evrensel Periyodik Gözden Geçirme usulü Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 15 Mart 2006 tarih ve 60/251 sayılı kararı ile benimsenmiştir. Birleşmiş Milletler Şartı, Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi, ilgili Devletin taraf olduğu insan hakları antlaşmaları ve ilgili Devletin gönüllü taahhüt ve teminatları gözetilerek yapılan değerlendirme, her Devlet için dört yılda bir yinelenmektedir. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

Antlaşmaya Dayalı Denetim Usulleri

Birleşmiş Milletler bünyesinde kabul edilen insan hakları antlaşmalarından bir kısmının taraf devletlerce uygulanıp uygulanmadığını denetlemek üzere, bağımsız uzmanlardan oluşan komiteler kurulmuştur. Birleşmiş Milletler Şartı’na dayalı denetim usullerinden farklı olarak, bir komitenin bir devletle ilgili denetim yapabilmesi için, öncelikle söz konusu devletin ilgili insan hakları antlaşmasına taraf olması gerekmektedir.

Komitelerin denetimde yararlandığı usullerin önemli bir kısmı ihtiyaridir. Başka bir ifade ile, komitelerin denetimde yararlanabileceği usullerin tümünün, antlaşmaya taraf olan devletçe kabul edilmesi zorunlu değildir. Tüm antlaşmalar bakımından ortak ve zorunlu olan tek denetim usulü, taraf devlet raporlarının incelenmesine ilişkin usuldür.

Komiteler, taraf devlete ilişkin denetimlerinde, ilgili antlaşmada güvence altına alınan hak ve özgürlüklerle sınırlıdır. Devlet, antlaşmaya çekince ile taraf olmuş ise, ilgili komitenin denetim yetkisi, o çekince ölçüsünde daralmaktadır.

Söz konusu komiteler şunlardır:

• İnsan Hakları Komitesi

Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin denetim organıdır. Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin taraf devletlerce uygulanmasını izlemek ve denetlemek amacıyla, aynı Sözleşme’nin 28. maddesi uyarınca oluşturulmuştur. Komite, taraf devletlerin vatandaşı olan ve seçim yoluyla üye olan 18 bağımsız uzmandan oluşur. Komite üyelerinin görev süresi 4 yıldır. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi

Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin denetim organıdır. Sözleşme’nin taraf devletlerce uygulanmasını izlemek ve denetlemek amacıyla, Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konsey’in 28 Mayıs 1985 tarih ve 1985/17 sayılı kararıyla oluşturulmuştur. Komite, taraf Devletlerin sundukları adaylar arasından, Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konsey tarafından seçilen 18 üyeden oluşur. Komite üyeleri 4 yıl için seçilirler. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi

Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’nin denetim organıdır. Sözleşme’nin 17. maddesi ile oluşturulmuştur. Bağımsız uzmanlardan oluşan 23 üyeye sahiptir. Komite üyelerinin görev süresi 4 yıldır.​ Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• Çocuk Hakları Komitesi

Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin denetim organıdır. Sözleşme’nin 43. maddesine uygun olarak kurulmuştur. Komite, gizli seçim yoluyla seçilen bağımsız üyelerden oluşur. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin metninde, Çocuk Hakları Komitesi’nin 10 üyeden oluştuğu belirtilmiştir. Ancak, bu fıkra hükmünde yapılan bir değişiklikle, Komite’nin üye sayısı 18’e çıkarılmıştır. Komite üyelerinin görev süresi 4 yıldır. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi

  Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin denetim organıdır. Sözleşme’nin 8. maddesine göre kurulmuştur. Komite, taraf devletlerce aday gösterilen kişiler arasından seçilen 18 uzman üyeden oluşur. Komite üyelerinin görev süresi 4 yıldır. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• İşkenceye Karşı Komite

  İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’nin denetim organıdır. Sözleşme’nin 17. maddesi uyarınca kurulmuştur. Taraf devletlerin adayları arasından seçilen 10 uzman üyeden oluşur. Komite üyelerinin görev süresi 4 yıldır. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• İşkence ve Diğer Zalimane, Gayriinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezanın Önlenmesi Alt Komitesi

  İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesine Ek İhtiyari Protokol’ün denetim organıdır. Taraf devletlerin adayları arasından seçilen 10 üyeden oluşur. Alt Komite üyelerinin görev süresi 4 yıldır. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• Tüm Göçmen İşçiler ve Aile Fertlerinin Haklarının Korunması Komitesi

  Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Haklarının Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme’nin denetim organıdır. Komite, 14 uzman üyeden oluşur. Üyelerin görev süresi 4 yıldır. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• Engelli Hakları Komitesi

  Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme’nin denetim organıdır. Sözleşme’nin 34. maddesi uyarınca kurulmuştur. Komite, taraf devletlerin gösterecekleri adaylar arasından seçilen 18 uzman üyeden oluşur. Komite üyelerinin görev süresi 4 yıldır. Ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

• Zorla Kaybedilmeye Karşı Komite

Herkesin Zorla Kayıp Edilmeye Karşı Korunmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme'nin denetim organıdır. Komite, Sözleşme’nin taraf devletlerce uygulanmasını izlemek amacıyla kurulmuştur ve bağımsız uzmanlardan oluşmaktadır. Taraf devletler, Komite'ye rapor sunmakla yükümlüdür. Devletler, Sözleşme'ye taraf olmalarını takip eden iki yıl içerisinde ilk raporlarını sunmalıdır. Türkiye, Sözleşme'ye taraf olmadığından Komite'ye karşı da bir yükümlülüğü bulunmamaktadır.