Avrupa Konseyi ⇒ Denetim Usulleri ⇒ Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne Ek 11 Numaralı Protokol’ün 1 Kasım 1998 tarihinde yürürlüğe girmesinden önce, Sözleşme’nin öngördüğü denetim usulü üç organdan oluşmaktadır. Bu organlar, Sözleşme ile kurulan Avrupa İnsan Hakları Komisyonu, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) ve Avrupa Konseyi Statüsüyle kurulan Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesidir. Sözleşme’de bireysel ve devletlerarası başvuru usulü düzenlenmiştir. Bu kapsamda,  Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, iki aşamalı olarak bireysel başvuruları incelemektedir. Ayrıca, her iki organ da kısmi zamanlı çalışmaktadır. Bakanlar Komitesi ise, bir yandan bir başvurunun Komisyon’a ya da Mahkeme’ye gönderilmesinin mümkün olmadığı hallerde Sözleşme ihlalinin olup olmadığına karar verirken, diğer yandan Mahkeme kararlarının taraf devletlerce uygulanmasını sağlamaktadır. 11 Numaralı Protokol’ün 1 Kasım 1998 tarihinde yürürlüğe girmesinden sonra ise, Bakanlar Komitesi’nin ihlal kararı verme yetkisi sona erdirilmiş ve Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ile eski Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kaldırılarak, yerine tam zamanlı çalışacak yeni bir Mahkeme kurulmuştur. Komisyon’un kaldırılmasıyla, bireysel ve devletlerarası başvurular doğrudan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne iletilmektedir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne Ek 11 Numaralı Protokol’ün 1 Kasım 1998 tarihinde yürürlüğe girmesinden önce, bireysel başvuru usulünün işlemeye başlaması için, Komisyon’un bireysel başvuruları inceleme yetkisini ayrı bir beyanla tanımak gerekmektedir. Devletlerarası başvuru için ise, ayrı bir tanıma işlemi gerekli değildir. Türkiye, 28 Ocak 1987 tarihinde, Komisyon’un bireysel başvuruları inceleme yetkisini tanımıştır. Bunun yanında, Mahkeme’nin zorunlu yargı yetkisi için de ayrı bir tanıma beyanı gerekmektedir. Türkiye, Mahkeme’nin zorunlu yargı yetkisini 27 Eylül 1989 tarihinde tanımıştır. Belirtmek gerekir ki, 11 Numaralı Protokol’ün yürürlüğe girmesiyle, bireysel başvuru ve zorunlu yargı yetkisi açısından, özel tanıma beyanlarına gerek kalmamıştır. Bireysel başvuru usulü, Sözleşme’ye taraf devletler bakımından zorunlu hale gelmiştir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 1950 yılında kabul edilen orijinal metni için tıklayınız.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 11., 14. ve 15. Protokoller ile değiştirilmiş, yürürlükte olan nihai metnine ulaşmak için tıklayınız.

Mahkeme, taraf devletlerin sayısına eşit sayıda yargıçtan oluşmaktadır. Mahkeme’de 46 yargıç bulunmaktadır. Yargıçlar, taraf devletlerin sunacakları üç adaylık liste üzerinden Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi tarafından seçilir. Yargıçların görev süresi 9 yıldır. Bir yargıcın tekrar seçilmesi mümkün değildir. Yargıçların görev süreleri 70 yaşına ulaştıklarında sona erer.

Mahkeme, önüne gelen başvuruları incelemek üzere tek yargıç, 3 yargıçlı Komite, 7 yargıçlı Daire ve 17 yargıçlı Büyük Daire düzeninde toplanır. Daireler, belirli bir süre için Komiteleri kurarlar.

Mahkeme’nin denetim usulü, ikincillik ilkesine dayanır. Bu ilkeye göre Mahkeme, sadece devletlerin mağduriyeti önlemek ve gidermek için gerekli olan tedbirleri almamaları durumunda devreye girer. Fakat Mahkeme’nin bir temyiz mercii olmadığını belirtmek gerekir. Mahkeme, bireysel ve devletlerarası başvurular yoluyla, Sözleşme’nin ve taraf devletçe onaylanan ek Protokollerin ihlali iddialarını değerlendirir. Mahkeme re'sen hareket edemez.

Mahkeme’nin kararları hukuken bağlayıcıdır. Kararların uygulanmasının denetimi, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından yapılır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin kararlarına ulaşmak için tıklayınız.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne başvuru için iç hukuk yollarının tüketilmesi gerekmektedir. Anayasa'da 2010 yılında yapılan değişiklik sonrasında, 23 Eylül 2012 tarihinden itibaren Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru yolu açılmış oldu. Böylece Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne yapılacak bir bireysel başvuru öncesinde tüketilmesi gereken bir başvuru yolu haline geldi. Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru usulü hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne başvuru usulü hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayınız.

Başvuru formuna ulaşmak için tıklayınız.

Güncelleme tarihi: 8 Kasım 2023